Fince kukalı saklambaç

Bu yazının konusu kuka yani kim ve halleri.

Facebook sayfama gelen bir soru üzerine bu yazıyı hazırladım. Kim, ne hallere giriyormuş aşağıda görebilirsiniz. Dikkatinizi çekecektir, kuka kelimesinin hallerinde ku- ile başlayan hiç bir kelimeye rastlayamıyoruz. Bunun nedeni, tekillerin kene- kökünden, çoğulların ise kei- kökünden türetilmiş olmasıymış. 

kuka: kim tekil çoğul dilbilgisi halleri nominatiivi kuka ketkä genetiivi kenen keiden/keitten partitiivi ketä keitä akkusatiivi  kenet ketkä yer bildiren haller inessiivi kenessä keissä elatiivi kenestä keistä illatiivi keneen/kehen keihin adessiivi kenellä keillä ablatiivi keneltä keiltä allatiivi kenelle keille marjinal haller essiivi kenenä keinä translatiivi keneksi keiksi instruktiivi*  - - abessiivi kenettä keittä komitatiivi - -

*Kun, kuin ve kuinka var ama bunlar tamamen farklı anlamda kelimeler haline gelmişler. Bu nedenle kaynaklarda instruktiivi hali yoktur diye geçiyor. Bu nedenle bunları bu yazıya almadım.

Kuka, muhatabımız veya söz konusu ikiden çok kişi olduğunda kullanılıyor. Muhatap veya söz konusu iki kişi olduğunda hangisi/hanginiz anlamındaki kumpi ve bundan türetilen kelimelerin kullanılması gerekiyor.

• nominatiivi kuka, ketkä: kim, kimler
• Kuka hän on: O kim?
• Kuka soittaa: Kim arıyor?
• En tiedä kuka hän on: Bilmiyorum kim o.
• Onun kim olduğunu bilmiyorum.
• genetiivi: kenen, keiden/keitten: kimin, kimlerin
• Kenen vuoro on: Kimin sırası?
• Sıra kimde?
• Kenen liput nämä ovat: Kimin biletleri bunlar?
• Tiedän kenen liput nämä ovat: Biliyorum kimin biletleri bunlar.
• Bunların kimin biletleri olduğunu biliyorum.
• partitiivi: ketä, keitä 
• Ketä'yı doğru kullanabilmek için partitiivi fiilleri bilmek gerekiyor.
• Ketä poliisi etsii: Polis kimi arıyor?
• Ketä sihteeri auttaa: Sekreter kime yardım ediyor?
• Ketä myyjä palvelee: Satıcı kime hizmet ediyor
  
• akkusatiivi: kenet, ketkä
• Kenet haluaisit nähdä: Kimi görmek istersin?
• Kenet haluaisit tavata: Kimi tanımak istersin?
• Kiminle tanışmak istersin?

Yer bildiren hallerle kullanılan fiillerin bilinmesi, kimde, kimden, kime derken yapacağımız seçimde belirleyici oluyor.

• adessiivi kenellä keillä: kimde, kimlerde
• Kenellä on kaukosäädin: Uzaktan kumanda kimde?
• Kenellä on neljä tytärtä: Kimin dört kızı var?
• Fincede, benim şunum bunum var değil, bende ..... var deniyor ve bunun için adessiivi kullanılıyor.
• Sayılardan sonra partitiivi kullanılıyor, sayılabilen şeyler tekil partitiivi oluyor. Bu nedenle tytärtä dedik.
• Väestövirkamies kysyi, kenellä on neljä tytärtä: Nüfus memuru, kimin dört kızı var diye sordu.
• ablatiivi keneltä, keiltä: kimden, kimlerden
• Keneltä voin kysyä: Kimden sorabilirim?
• Keneltä lainasit termospulloa: Termosu kimden ödünç aldın?
• allatiivi kenelle, keille: kime, kimlere
• Kenelle ehdokas puhuu: Aday kime konuşuyor?
• Aday kiminle konuşuyor?

Bunların günlük konuşmada kullanılan şekilleri varmış: 

• adessiivi: kellä
• ablatiivi: keltä
• allatiivi: kelle

Marjinal halleri Türkçe olarak açıklayabileceğim. Şimdilik Fince örnek verebilecek durumda değilim.

• essiivi kenenä, keinä: kim olarak, kimler olarak
• Sen şu anda kim olarak konuşuyorsun, eşim olarak mı, ortağım olarak mı?
• translatiivi keneksi, keiksi: kime dönüşmek, kimlere dönüşmek
• Eğer mümkün olsaydı kime dönüşmek isterdin, bir bilim adamına mı, bir sanatçıya mı?
• abessiivi kenettä, keittä: kim olmadan, kimler olmadan
• Kimler olmadan bu kurum daha iyi işlerdi?
  

İki özel durum:

• kuka se (o kim?) günlük konuşmada kukas oluyormuş
• kuka tahansa: kimse, her kimse, herhangi bir kimse anlamına geliyor, bir soru zannedilmesin.
  

Fincedeki hallerle ilgili bilginiz yoksa bu yazıdan fikir edinebilir, blogumda "ekler" etiketli diğer yazılara bakabilirsiniz.

Not: Kuka'nın artık kullanılmayan, eski metinlerde, ya da şiirlerde geçen halleri de var. Wiktionary'den bakabilirsiniz.

Kaynaklar: Bu yazıyı hazırlarken Wiktionary'de kuka sayfasından ve Jukka K Korpela tarafından yazılmış olan Handbook of Finnish adlı kitabın Google'daki ön izlemesinden yararlandım. 

Fince eski evimden yeni evime

Bu yazının konusu Fincede iyelik ekleriyle hal eklerinin birlikte kullanımı.

Nerede, nereden, nereye sorularına cevap verirken kullandığımız hal ekleri ile, kimin neye sahip olduğunu gösteren ekleri birlikte nasıl kullanırız, örneğin evimden nasıl deriz sorusunun cevabı çok basit: Türkçedekinin tam tersi şekilde!

• verkkokaupastamme: online mağazamızdan

Çevirisini bu şekilde yaptık ama, kelimeyi ve eklerini ayırınca bir de ne görelim?

verkkokaupa-sta-mme
"online mağaza-dan-mız" demişiz meğer!

Demek ki, önce yönelme, bulunma veya ayrılma hal eki, sonra iyelik eki getiriliyor.

Şimdi konuya biraz daha ısınalım, sonra da iyelik ekleri ile hal eklerinin birlikte kullanımıyla türetilebilecek 36 kelimeyi bir arada görelim. Neyse ki bunların hepsinin Türkçe karşılığı var da, açıklamakta zorlanmıyorum.

Örnekler:

Hal eklerini koyulaştırdım; hal eklerinden sonra gelen ekler, iyelik ekleri. Dikkati bu eklere çekmek için örnek kelimelerimizin başına iyelik zamirlerini koymadım ama, özellikle üçüncü tekil ve çoğul şahıs zamirlerini (hänen ve heidän) kullanmak gerektiğini hatırlatayım.

İlk üç örneğimizde isim de tekil iyelik ekleri de.

• matkalaukussasi: valizinde (senin)
• matkalaukustasi: valizinden (senin)
• matkalaukkuusi: valizine (senin)

Aşağıda yine isim tekil ama bu defa çoğul şahıs iyelik eklerini kullandım.

• terveyskeskuksessamme: sağlık merkezimizde (bizim)
• terveyskeskuksestanne: sağlık merkezinizden (sizin)
• terveyskeskukseensa: sağlık merkezine (onların)

İsim çoğul, iyelik eki tekil şahıs olsun bu defa.

• terveyskeskuksistani: sağlık merkezlerimden (benim)

İsim de çoğul, iyelik eki de çoğul olabilir.

• terveyskeskuksiimme: sağlık merkezlerimize (bizim)
  

auto: oto, araba; hem bulunma, uzaklaşma veya yönelme eki hem iyelik eki alsın:

autossani	arabamda	autoissani	arabalarımda
autossasi	arabanda	autoissasi	arabalarında (senin)
autossansa	arabasında (onun)	autoissansa	arabalarında (onun)
autossamme	arabamızda	autoissamme	arabalarımızda
autossanne	arabanızda	autoissanne	arabalarınızda
autossansa	arabasında (onların)	autoissansa	arabalarında (onların)
autostani	arabamdan	autoistani	arabalarımdan
autostasi	arabandan	autoistasi	arabalarından (senin)
autostansa	arabasından (onun)	autoistansa	arabalarından (onun)
autostamme	arabamızdan	autoistamme	arabalarımızdan
autostanne	arabanızdan	autoistanne	arabalarınızdan
autostansa	arabasından (onların)	autoistansa	arabalarından (onların)
autooni	arabama	autoihini	arabalarıma
autoosi	arabana	autoihisi	arabalarına (senin)
autoonsa	arabasına (onun)	autoihinsa	arabalarına (onun)
autoomme	arabamıza	autoihimme	arabalarımıza
autoonne	arabanıza	autoihinne	arabalarınıza
autoonsa	arabasına (onların)	autoihinsa	arabalarına (onların)

Not: Çoğul yapmak için -i harfi kullanılıyor görüldüğü gibi.

Bunlar arasında yönelme eki alanları ayırt etmek için biraz dikkat etmek gerekiyor, bir harfin tekrarlanması anlamı değiştiriyor.

• taloni: evim
• talooni: evime
• terveyskeskuksemme: sağlık merkezimiz (bizim)
• terveyskeskukseemme: sağlık merkezimize (bizim)

Başlıktaki gibi, hem nerede, nereden veya nereye eki hem de iyelik eki almış bir adı niteleyen bir sıfat varsa bu durumda, sıfat sadece bu yönelme, bulunma veya ayrılma hal ekini alıyor. Neyse ki bir de ona iyelik eki getirmiyoruz.

• vanhasta talostani uuteen talooni: eskiden evimden yeniye evime
• Eski evimden yeni evime
• punaisesta autostani siniseen autooni: kırmızıdan arabamdan maviye arabama
• Kırmızı arabamdan mavi arabama
• vanhalle pöydälleni: eskiye masama
• Eski masama

Pöydälleni demişken, Fincede bulunma, ayrılma ve yönelme halleri ikişer taneydi yani toplam altı tane. Yukarıda -ssa/-ssä, -sta/stä, -..n ekleri ile kullanılan bir kelimeye örnek vermiştik. İkinci grup yani -lla/-llä, -lta/-ltä ve -lle ile iyelik eklerinin birlikte kullanımı da aynı şekilde oluyor. 

Yazıda geçen Fince kelimeler ve Türkçe karşılıkları:

• verkkokauppa: online mağaza
• matkalaukku: valiz 
• terveyskeskus: sağlık merkezi 
• auto: otomobil 
• talo: ev (yapı)
• vanha: eski
• uusi: yeni
• punainen: kırmızı
• sininen: mavi
• pöytä: masa

Fince sıra sayıları

Bu yazının konusu Fince sıra sayılarının oluşturulma şekli ve aldıkları ekler.

Fince sıra sayılarında birinci ve ikinci, sonrakilerden biraz farklı. Bunları hemen ezberliyoruz. Üçüncüden on birinciye kadar (on bir dahil değil) olan sıra sayılarını da sayıların sonuna, gerekirse bazı harf değişiklikleri yapıp, bir -s harfi koyarak  oluşturabiliyoruz. 

1. yksi→ensimmäinen
2. kaksi→toinen
3. kolme→kolmas
4. neljä→neljäs
5. viisi→viides
6. kuusi→kuudes
7. seitsemän→seitsemäs
8. kahdeksan→kahdeksas
9. yhdeksän→yhdeksäs
10. kymmenen→kymmenes

Not: Ensimmäinen hem birinci, ilk hem de önceki anlamına geliyor. Toinen de ikinci demek ama, diğer, öbür, başka anlamlarına da geliyor. Konuşma dilinde bunlara sırası ile, eka ve toka da deniyormuş.

On birden yirmiye kadar olan sayılarda, sayının ikinci yani -toista kısmı aynı kalıyor, ilk kısmını sıra sayısı haline getiriyoruz. Burada da on birinci ve on ikinci kurala uymuyor. Sonrasında ise yukarıda yer alan 3-9 arası sıra sayılarının arkasına -toista koyunca sıra sayılarımız hazır.

11. yksitoista→yhdestoista
12. kaksitoista→kahdestoista
13. kolmetoista→kolmastoista
14. neljätoista→neljästoista
15. viisitoista→viidestoista
16. kuusitoista→kuudestoista
17. seitsemäntoista→seitsemästoista
18. kahdeksantoista→kahdeksastoista
19. yhdeksäntoista→yhdeksästoista

Yirmi ve sonrasında ise sayıyı oluşturan her bir kısım ayrı ayrı sıra sayısı oluyor. Aşağıda üç örnek görebilirsiniz. Biraz zor geldi, bir umut, sayma sayılarında olduğu gibi bunların da konuşma dilinde kısaltması var mı diye sordum, yokmuş.

20. kaksikymmentä→kahdeskymmenes
41. neljäkymmentäyksi→neljäskymmenesensimmäinen

98. yhdeksänkymmentäkahdeksan→yhdeksäskymmeneskahdeksas 

Büyük sıra sayıları da yukarıda anlattığım gibi oluşturuluyor.

100. sata→sadas
1000. tuhat→tuhannes
bir milyonuncu: miljoona→miljoonas

203. kaksisataakolme→kahdessadaskolmas

Kelime olarak oluşturulması mümkün ama, Fincede de, Türkçede de bir milyon yedinci filan demeye pek gerek olmuyor, bu nedenle burada kesiyorum.

Sıra sayılarının hal ekleri ile kullanımı:

• Ota se kolmannesta laatikosta: Onu üçüncü kutudan al 
• elatiivi, ayrılma hali 
• Laita se kolmanteen laatikkoon: Onu üçüncü kutuya koy 
• illatiivi, yönelme hali 
• Näin sen kolmannessa laatikossa: Onu üçüncü kutuda gördüm 
• inessiivi, bulunma hali 
• Se on kolmannen laatikon avain: O, üçüncü kutunun anahtarı 
• genetiivi hali 
• Keittokirja ei ole kolmannella hyllyllä: Yemek kitabı üçüncü rafta değil 
• adessiivi, bulunma hali

Bu örneklerden anlayacağımız, Türkçede sıra sayısı bir ek almazken, Fincede bunlar, nitelediği kelimenin aldığı ekleri alıyor. Örneklerimizde, üçüncü anlamına gelen kolmas kelimesi, arkasından gelen kelime ile aynı halde bulunuyor. Bu halleri gösteren ekleri koyulaştırdım. Fincede bulunan diğer ekler de gerektiğinde sıra sayıları ile birlikte kullanılıyor.

İlgili kelime çoğul olduğunda, sıra sayısının da çoğul halini kullanmak gerekiyor. 

• Kolmannet lapset: üçüncü çocuklar 
• Kolmansilta hyllyiltä: üçüncü raflardan

On birden yirmiye kadar olan sayılarda ekler ilk kısma geliyor, - toista değişmiyor. Yirmi ve sonrasında ise sayının her bir bölümüne ayrı ayrı ek geliyor.

Örnekler:

• on birincide: yhdennessätoista
• on birinciden: yhdennestätoista
• on birinciye: yhdenteentoista
• on ikincide: kahdennessatoista
• yirminciden: kahdennestakymmenennestä
• yirmi birincide: kahdennessakymmenennessäensimmäisessä
• otuz üçüncüye: kolmanteenkymmenenteenkolmanteen

Temel prensipler belli oldu artık. Ensimmäinen sıra sayısının bütün hallerdeki çekimleri de bu bağlantıda.

Yazıda geçen Fince kelimeler ve Türkçe karşılıkları:

laatikko: kutu

ota: al (ottaa)
laita: koy (laittaa)
näin: gördüm (nähdä)
sen: onu, akkusatiivi (se)
keittokirja: yemek kitabı
lapset: çocuklar, nominatiivi, çoğul (lapsi)
hylly: raf

Not: Parantez içindekiler kelimenin yalın, fiilin mastar hali.

Fince örnek olmak-bileşik fiiller

Bu yazının konusu örnek olmak bileşik fiilinin Fincedeki kullanımı.

Bu ve bunun gibi fiilleri doğru kullanabilmek için, hangi ek veya eklerle kullanıldığını bilmek gerekiyor. Bu bileşik fiil, bildiğiniz gibi, Türkçede sıklıkla birine örnek olmak, biçiminde yani yönelme eki ile kullanılıyor. Fincede ise bazen yönelme eki, bazen de ayrılma eki gerekiyor. Önce eksiz düz bir cümle kurarak başlayalım; sonra da bakalım hangi durumda hangi eki kullanıyormuşuz:

• esimerkki: örnek 
• olla esimerkki: örnek olmak
• Haluamme olla esimerkki: Örnek olmak istiyoruz
  
• olla esimerkki+allatiivi: birine örnek olmak; davranış yönünden başkasının kendisine benzemesi yolunda etkili olmak
• -lle eki ile kullanılıyor
• Bu ek, Türkçedeki -e/-a/ anlamını veren yönelme eki.
• Kokeneet kuljettajat voisivat olla esimerkki nuoremmille: Deneyimli sürücüler daha genç olanlara örnek olabilir
• nuorempi: daha genç, nominatiivi tekil
• nuoremmalle: daha gence (daha genç olana), allatiivi tekil
• nuoremmille: daha gençlere (daha genç olanlara), allatiivi çoğul
• Se on myös esimerkki muille työntekijöille: Bu, diğer çalışanlara da örnektir
• muu: diğer, nominatiivi tekil
• muulle: diğerine, allatiivi tekil
• muille: diğerlerine, allatiivi çoğul. Työntekijöille allatiivi çoğul olduğu için muu da allatiivi çoğul olmak durumunda. "Diğerlerine çalışanlara" demek gerekiyor.
• työntekijä: çalışan, nominatiivi tekil
• työntekijälle: çalışana, allatiivi tekil
• työntekijöille: çalışanlara, allatiivi çoğul
• olla esimerkki+elatiivi: bir şeyin örneği olmak, bir grubu temsil eden bir örnek olmak
• -sta/stä ekleri ile kullanılıyor. 
• Bunlar Türkçede -den/-dan anlamını veren ayrılma ekleri.
• Meritähti on esimerkki merieläimistä: Deniz yıldızı deniz canlılarından (bir) örnektir
• merieläin: deniz canlısı, nominatiivi tekil
• merieläimet: deniz canlıları, nominatiivi çoğul
• merieläimestä: deniz canlısından, elatiivi tekil
• merieläimistä: deniz canlılarından, elatiivi çoğul
• Minun polkupyöräni on esimerkki maastopyörästä: Benim bisikletim dağ bisikletinden bir örnektir
• Suomi voi olla esimerkki maasta, jossa talvi on erittäin kylmä: Finlandiya, kışın çok soğuk geçtiği (bir) ülkeden bir örnek olabilir

Benzer kelimelerin kullanıldığı bir örnek vererek karşılaştıralım:

• Äiti on esimerkki tyttärelle: Anne, kızına örnektir 

Burada -lle eki yani allatiivi eki kullanarak, annenin davranışlarıyla kızına örnek olduğunu/olacağını ifade ediyoruz. 

• Äiti on esimerkki perheenjäsenistä: Anne, aile bireylerine (bireylerinden) bir örnektir

Bu cümlede ise -sta/stä yani elatiivi eki kullanarak, aile bireyleri denince bundan ne anlıyoruz, bu kişilerden bir örnek veriyoruz.

Yazıda geçen Fince kelimeler ve Türkçe karşılıkları:

• esimerkki: örnek
• olla: olmak
• haluamme: istiyoruz (haluta)
• kokeneet: deneyimli, nominatiivi çoğul (kokenut)
• kuljettajat: sürücü, nominatiivi çoğul (kuljettaja)
• voisivat: olabilirler (voida)
• voi: olabilir (voida)
• se: bu
• myös: de, da
• meritähti: denizyıldızı 
• merieläin: deniz canlısı
• eläin: hayvan
• minun: benim
• polkupyöräni: bisikletim (polkupyörä)
• maastopyörä: dağ bisikleti
• Suomi: Finlandiya
• maa: ülke
• jossa: "nerede" bağlacı
• talvi: kış
• erittäin: çok, gayet, pek, son derece
• kylmä: soğuk

Not: Parantez içindeki kelimeler fiillerin mastar, isimlerin yalın halidir.