Fince zarflar

Bu yazının konusu Fincede sıfatlara ek getirerek oluşturulan zarflar.

Fincede bir şeyin nasıl (miten) olduğunu gösteren zarfların önemli bir kısmı, ilgili sıfatın -sti eki ile birleştirilmesiyle sayesinde oluşturuluyor; Türkçede -ce/-ca eki getirilerek oluşturulduğu gibi. 

• helppo→helposti
• kolay→kolayca
• hidas→hitaasti
• yavaş→yavaşça
• selvä→selvästi
• açık→açıkça 

Aynı -sti eki ile oluşturulan Fince zarfların Türkçe karşılıkları her zaman -ce/-ca eki almayabiliyor ama bırakalım bunu Finler düşünsün. Biz konuyu biliyoruz artık.

• nopea→nopeasti
• çabuk→çabucak 
• kiire→kiireesti
• acele→alelacele, aceleyle 
• mahdollinen→mahdollisesti
• muhtemel→muhtemelen 
• huono→huonosti
• kötü→kötü bir şekilde 
• iloinen→iloisesti
• neşeli→neşeyle 

Bizim açımızdan Fince kelimelerin böyle ek alması durumunda ve fiil çekimlerinde belli harflerde ortaya çıkan değişiklikler önemli. Malum harfler, malum değişiklikler! Zaten bu nedenle yazının başında -sti eklenmesi dememiştim de, özellikle "ilgili sıfatın -sti eki ile birleştirilmesi" demiştim.

Sıfatlar zarfa dönüşürken bazı harf değişimleri oluyor. 

• Helppo, p harflerinden birini kaybederek helposti olmuş. 
• Hidas, d harfini kaybedip t almış ve iki "a" ile yazılarak hitaasti olmuş 
• Kiire, bir "e" daha alarak kiireesti olmuş. 
• Iloinen ve mahdollinen kelimelerinin sonundaki -nen yerine -se gelmiş, -sti bunun arkasına koyulmuş. Böylece bunlar iloisesti ve mahdollisesti olmuş. 

Bu harf düşmesi ve harf değişimleri nedir derseniz, Fince Tip 1 fiil çekimlerine devam yazısından fikir edinebilirsiniz.

Bazı sıfatlar ve aynı sıfatlardan türetilmiş zamirlerle kurulmuş örnek cümleler aşağıda. 

• Hän on iloinen: O neşeli
• Hän hymyile iloisesti: O neşeyle gülümsedi 
• Hän on nopea: O hızlı 
• Hän juoksi nopeasti: O hızla koştu 
• Hän on hidas: O yavaş
• Hän kävelee hitaasti: O yavaş(ça) yürüyor. 

Zarflar bu kadar değil tabii. "Zarflar, fiile yöneltilen neden, ne zaman, nereye, ne kadar ve nasıl sorularının cevaplarını oluşturur" diye açıklanmış. Ben burada, ek alarak oluşturulduğu için özel olan zarf türlerine yer verdim. Diğer zarfları ayrı kelimeler olarak başka başlıklar altında öğreniyoruz zaten. Örneğin, zaman zarflarının önemli bir kısmını Fince bu gece yazısında vermiştim.

Başka ne gibi zarflar var derseniz, Wiktionary'nin Fince zarflar bölümünde istemediğiniz kadar bulabilirsiniz. Bir zarfı tıkladığınızda "Etymology" başlığı altında zarfın kökeni olan kelimeyi gösteriyor. Fince sıfatlarla ilgili yazımda verdiğim sıfatlardan oluşturulabilecek zarflar nasıl olabilir diye de bir bakabilirsiniz.

Fince konuşarak, Fince konuşmadan

Miten? (Nasıl), Millä tavalla? (Ne şekilde) veya Tekemällä mitä? (Ne yaparak) sorularına bir eylemle cevap vermek için kurulacak Fince cümlelerde, eylem belirten kelimelere hangi ekler geliyor, bundan bahsedeyim. 

• Puhua: konuşmak
• Puhumalla: konuşmakla
• Puhumatta: konuşmaksızın

Türkçeye benzeteceğim derken biraz zorlama oldu sanki, isterseniz "konuşarak" ve "konuşmadan" diye de düşünebilirsiniz. Mesela, "Sorunlarınızı ancak konuşarak çözebilirsiniz" veya "Bu işi konuşmadan çözemeyiz" gibi cümlelerde fiil köküne -malla/mällä ve -matta/mättä eklerini getiriyoruz. Daha doğrusu, getiriyormuşuz demem gerekiyor çünkü, ben de biraz önce interneti karıştırırken buldum bunu. Daha önceleri, Fince bir şeyler okumaya çalışırken görüyordum ama ne olduğunu çözememiştim. 

• Syödä: yemek (fiil)
• syömällä: yemekle (yiyerek)
• syömättä: yemeksizin (yemeden)

Mesela, "Her gün sebze yiyerek zayıflayabilirsin" ya da "Yemek yemeden gitmemelisin" derken, öyle bir cümle kurabilecek kadar Fince bilseydim, ilk cümlede syömällä, ikinci cümlede de syömättä kullanacaktım. 

Olumlu cümlelerde harf uyumuna göre -malla/mällä ekleniyor.

Olumsuz cümlelerde harf uyumuna göre -matta/mättä ekleniyor.

Bu tür ifadelere aşina olmak için, vaktim olunca evdeki Fince gazetelerden birini açıp birkaç habere baştan sona göz gezdireceğim ve -malla/mällä ve -matta/mättä ile biten kelimeleri bulacağım; renkli gazlı kalemlerimden biriyle bunları yuvarlak içine alacağım. Cümleleri tam olarak anlamak gibi bir hedefim yok ama, "hmm demek ki bu cümlede bir şeyin nasıl, ne şekilde olduğu söyleniyor" diyebileceğim.

Fince tilki tilki saat kaç

Fince saati sorarken bence en basiti Mitä kello on? diye sormak. Tabii bize de sorabilirler, Paljonko kello on? diye sorabilirler mesela. İkisi de saat kaç demek ama, yok ben tam karşılığını isterim, ne dediğimi bilmek istiyorum derseniz, Mitä kello on? Saat nedir, Paljonko kello on? Saat ne kadardır gibi bir anlam taşıyor. Tam tercümeyi bir yana bırakalım ve devam edelim:

Saati nasıl söyleyeceğiz? Öncelikle Fince sayıları öğrenmek gerekiyor. Sonra da, saat bir(dir), saat iki(dir) diyeceğiz, çok kolay:

Kello on seitsemän

Kello on yksi: Saat bir
Kello on kaksi: Saat iki

Birine cevap verirken kello on yerine se on da diyebiliriz, hani o saat kaç dedi ya, artık biz de saat şu diye cevap verip kello diye tekrarlamayalım, "o" diyelim.

Se on kolme: O (yani saat) üç
Se on kahdeksan: O (yani saat) sekiz

Kello on puoli kaksitoista 

Ondan sonra bence en önemlisi buçuklar. Bizim buçuk dediğimiz, Fincede yarım saat var diye ifade ediliyor. Puoli yarım demek. Yarım demek olduğu için de, puoli kymmenen dediğimiz zaman ona yarım saat var demiş oluyoruz, bize göre dokuz buçuk oluyor. 

Kello on kymmentä yli kymmenen

Kello on kuusi minuuttia yli yksi: Saat biri altı dakika geçiyor.
Kello on kaksikymmentäkuusi minuuttia vaille yksi: Saat bire yirmi üç dakika var.
Kello on varttia yli yksitoista: Saat on biri çeyrek geçiyor.
Kello on varttia vaille yksitoista: Saat on bire çeyrek var.

Burada dikkat etmemiz gereken iki nokta var: On, biliyorsunuz, kymmenen; on geçiyor veya on var derken kullandığımız on ise kymmentä (bkz. mavi saat). Viisi de beş demek ama beş dakika var veya beş dakika geçiyor derken viittä diyebiliyoruz: Kello on viittä minuuttia yli/vaille viisi. Yani sayıları partitif yapıyoruz.

Mihin aikaan? Bu da, saat kaçta demek.
Saatlerle ilgili bir alıştırma yapmak isterseniz burayı tıklayın. Şu an sayfayı yeniliyorlarmış yalnız.

Fince bu gece

Bu yazının konusu zaman zarfları.

Milloin (ne zaman) sorusuna cevap vermek için kullanılacak Fince kelimeleri öğrenelim. En sık kullanacaklarımızla başlayalım:

• eilen: dün
• tänään: bugün
• huomenna: yarın 

Fincede ayrı bir gelecek zaman fiil çekimi bulunmadığı için, cümlelerde zaman bildiren kelimelerin bulunması ve bizim bunları bilmemiz çok önemli. 

• tänä iltana: bu akşam
• huomenna illalla: yarın akşam
• huomis iltana: yarın akşam (Bu ifade şekli standart dil öğretimi sitelerinde geçmiyor fakat günlük kullanımda varmış.)
• ylihuomenna: öbür gün
• ensi viikolla: gelecek hafta
• ensi kuussa: gelecek ay
• ensi vuonna: gelecek yıl
• tunnin päästä: bir saat sonra

Geçmiş zamanı ifade ederken, belirli geçmiş zaman kullanıldığında, zaman bildiren kelimelerin de kullanılması gerekiyor. 

• viime yönä: geçen gece  
• tänä aamuna: bu sabah
• äskettäin: geçenlerde
• viime aikoina: son zamanlarda
• toissapäivänä: önceki gün 

Fincede geniş zaman ve şimdiki zaman için de ayrı fiil çekimleri olmadığından, hem cümlenin hangi bağlamda kurulduğu hem de zaman bildiren kelimeler önemli. Şimdiki zamanı belirtmek için kullanabileceğimiz kelimeler: 

• nyt: şimdi
• juuri nyt: hemen şimdi/tam şu anda
• heti: hemen 

Sıklık belirten zarfları genellikle geniş zamanı belirtmek için kullanıyoruz. 

• aina: daima
• usein: sıklıkla
• yleensä: genellikle
• joskus: bazen
• silloin tällöin: zaman zaman
• harvoin: nadiren
• ei koskaan: hiç bir zaman, asla

Ayrıca aşağıda zaman bildirebilecek başka kelimeler de var. Cümlenin bağlamına göre bunlardan bazılarının hangi zamanı gösterdiği değişebilir. "Üç gün önce gelecek" diyebileceğimiz gibi, "Üç gün önce geldi" de diyebilir ve ikisinde de sitten kelimesini kullanabiliriz.

• edelleen: hala
• vielä: henüz
• jo: zaten
• sitten: önce
• myöhemmin: sonra
• pian: yakın zamanda/yakın zaman önce/yakında 

Bugün yarın ve daima

Fince nerede, nereden, nereye

Bu yazının konusu Fincedeki bulunma, ayrılma ve yönelme halleri ve bunları gösteren ekler.

Fincede bulunma, yönelme ve ayrılma halleri, diğer bir deyişle -de, -den ve -e halleri başlıktaki gibi üç tane değil, altı tane. İlk üçüne iç yer halleri yani sisäpaikkallisijat, ikinci üçe dış yer halleri yani ulkopaikkallisijat deniyor ve bu halleri belirten ekler var.* Bazen hangisini kullanacağımıza karar vermek zor olabilir ama onun dışında çok basit. Türkçedeki gibi, soru kelimelerinin sonundaki eki cevaplarda da kullanarak meramımızı anlatıyoruz. Örnek kelimelerin Fincesini en altta bulabilirsiniz. Şimdi, kelimelerin kökü olan mi=nere diye düşünelim ve devam edelim:

İç yer halleri ve ekleri

Sırasıyla, nerede, nereden, nereye sorularının cevabını gösteriyor. Üstü kapalı, çevresi sınırlı, somut yerler için kullanılıyor. Bu nedenle, neyin içinde, neyin içinden, neyin içine diye öğrenirsek daha iyi olabilir.

missä

• toimistossa: ofiste
• sairaalassa: hastanede
• hotellissa: otelde
• kaupungissa: şehirde
• roskakorissa: çöp tenekesinde

Bu haller, Fincede inessiivi, İngilizce inessive olarak adlandırılıyor. Türkçede bulunma hali olarak ya da -de hali olarak geçiyor ama Fincede bunlardan iki tane olduğu için bulunma hali dediğimizde iç bulunma hali mi dış bulunma hali mi olduğu anlaşılamıyor. Ekleri Fincedeki ünlü uyumuna göre -ssa ya da -ssä. 

mistä

• toimistosta: ofisten
• sairaalasta: hastaneden
• hotellista: otelden
• kaupungista: şehirden
• roskakorista: çöp tenekesinden

Fincede elatiivi, İngilizce elative olarak adlandırılıyor. Türkçede ayrılma hali ya da -den hali olarak geçiyor ve hem iç ayrılma hali hem dış ayrılma hali birlikte ifade edilmiş oluyor. Ekleri Fincedeki ünlü uyumuna göre -sta ya da -stä.

mihin

• toimistoon: ofise
• sairaalaan: hastaneye
• hotelliin: otele 
• kaupunkiin: şehre
• roskakoriin: çöp tenekesine

Fincede illatiivi, İngilizce illative olarak adlandırılıyor. Türkçede yönelme hali ya da -e hali olarak adlandırılıyor ama buna iç yönelme hali, aşağıda açıkladığıma da dış yönelme hali dersek hangisinden bahsettiğimizi ifade etmeye çalışabiliriz belki.

Dış yer halleri ve ekleri

Bunlar da nerede, nereden, nereye sorularının cevabını gösteriyor ama, üstü açık, çevresi belirgin şekilde sınırlı olmayan yerler için kullanılıyor. Ayrıca, insanlar, hayvanlar ve eşyalar için de kullanılıyor. Dolayısı ile dış yer halleri, neyin üstünde, neyin üstünden, neyin üstüne anlamlarını taşıdığı gibi, kimde, kimden, kime ve nede, neden, neye anlamlarını da taşıyor. 

millä

• torilla: pazarda
• kioskilla: büfede
• pöydällä: masada
• kadulla: caddede
• minulla: bende

Fincede adessiivi, İngilizce adessive olarak adlandırılıyor. Dış bulunma hali olarak ifade etmeye çalışabiliriz. Ekleri Fincedeki ünlü uyumuna göre -lla ya da -llä. 

miltä

• torilta: pazardan
• kioskilta: büfeden
• pöydältä: masadan
• kadulta: caddeden
• minulta: benden

Fincede ablatiivi, İngilizce ablative olarak adlandırılıyor. Dış ayrılma hali diyelim. Ekleri Fincedeki ünlü uyumuna göre -lta ya da -ltä. 

mille

• torille: pazara
• kioskille: büfeye
• pöydälle: masaya
• kadulle: caddeye
• minulle: bana

Fincede allatiivi, İngilizce allative olarak adlandırılıyor. Buna da dış yönelme hali diyelim. Tek bir eki var, kelimede hangi sesli harfler olursa olsun, ekimiz -lle. 

mikä

• Özetlediğim iç ve dış bulunma, ayrılma ve yönelme halleri, ne, hangisi anlamlarına gelen mikä kelimesinin türevleri.

Örnekleri açıklayayım:

Şehirde ve şehirden derken, kaupunki kelimesindeki "k" harfi yumuşayıp "g" olurken, şehre dediğimizde bu yumuşama olmuyor ve kaupunkiin olarak "k" harfi yerini koruyor. Katu kelimesi kadu+ek olmuş, pöytä da pöydä+ek haline gelmiş yani -t harfi yumuşamış ve -d olmuş.

Fincedeki ünlü uyumunu (vokaaliharmonia) iç yönelme ekinde de görebiliyoruz. Toimisto, -on eki alıyor; koulu, -un eki alıyor, sairaala, -an eki, hotelli ve kaupunki ise -in eki alıyor. Özet olarak da, kelimenin sonunda bulunan sesli harf tekrarlanıp yanına "n" harfi koyuluyor. Fincede bu eki -vvn olarak ifade etmişler. Bazı kelimelerde ise -seen eki getiriliyor. Örneğin pakkaus→pakkaukseen.

Şehir demişken, Finlandiya'daki şehirlerin bazıları için iç yer ekleri, bazıları için dış yer ekleri kullanılıyor. Büyük ve ünlü şehirler için bunlar oturmuş, bize de olduğu gibi öğrenmek kalıyor. Bazı küçük yerlerden bahsederken Finler kendileri de hangi grup ekleri kullanacaklarını bilemeyebiliyorlarmış. Biz klasik örnekleri verelim: Helsingissä, Tampereella. 

Belediyeler kapalı pazar yerleri yapsa da, pazar yeri dendiğinde sizin de zihninizde üstü açık, domates tezgahlarınının üstündeki şemsiyelerin kırmızı olduğu, taze sebze ve meyvelerin satıldığı, rengarenk, geniş bir alan canlanır mı? İşte pazar yeri, futbol sahası gibi yerlerden bahsederken dış yer hallerini ve eklerini kullanmak gerekiyor. 

Büfe de bu konuyu açıklamak için sık kullanılan bir örnek. Büfedeyim, büfeden soda aldım, gazete almaya büfeye gidiyorum gibi cümleler kurarken dış yer halleri ve eklerinin kullanılacağı belirtilir. Doğrudur da, çünkü biz müşteri olarak hep büfeye gider, büfeden geliriz ama büfenin içine giremeyiz. Bu nedenle de -lla, -lta, -lle eklerini kullanmamız gerekir. Ancak, eğer siz büfeciyseniz ve de mesela biri size telefon edip nerede olduğunuzu sorarsa büfenin içindeyim anlamında kioskissa diyebilir ve gerekirse diğer iç yer hallerini ve eklerini de kullanabilirsiniz. Bu güne kadar Fince öğrenmekle ilgili bütün internet sitelerinde ihmal edilmiş ve hakkı yenmiş büfecilerin gönlünü de böylece almışımdır umarım.

Gelelim masaya. İşte kenarları kapalı olmayan, üstü de açık yerlere klasik bir örnek. Raf (hylly), mutfak tezgahı (keittiön työtaso), halı (matto); fare altlığı (hani üstüne bilgisayar faresini koyduğumuz şey, hiirimatto), nihale (altlık, panunalusta) de dış yer ekleri ile kullanılabilecek yerlere ve şeylere örnekler.

Dış yönelme ekleri, kimde, kimden, kime anlamlarını da taşıyor demiştik. Kullanım şekline bir-iki örnek verirsek, Fincede "benim iki çocuğum var" denmiyor, "bende iki çocuk var" deniyor; "acıktım" denmiyor, "bende açlık var" deniyor ve dış bulunma ekleri olan -lla/llä ekleri kullanılıyor. "Benden bir araba aldı" derken de dış ayrılma eklerini kullanmak gerekiyor. Buna dikkat çekmek için minulla, minulta ve minulle örneklerini verdim. Kişi zamirlerinin tamamı için dış yer halleri ve eklerini daha sonra ayrı bir yazıda bulabilirsiniz. O zamana kadar Fince nerede başlıklı yazıma ve Fince nereden yazıma göz atın.

Yazıda geçen Fince kelimeler ve Türkçe karşılıkları:

• missä: nerede, neyin içinde
• mistä: nereden, neyin içinden
• mihin: nereye, neyin içine 
• millä: nerede, neyin üstünde, kimde, nede
• miltä: nereden, neyin üstünden, kimden, neden
• mille: nereye, neyin üstüne, kime, neye
• toimisto: ofis
• sairaala: hastane
• hotelli: otel
• kaupunki: şehir
• roskakori: çöp tenekesi
• tori: pazar
• kiosk: büfe
• pöytä: masa
• katu: cadde
• pakkaus: ambalaj
• jalkapallokenttä: futbol sahası
• hylly: raf
• keittiön työtaso: mutfak tezgahı 
• matto: halı 
• hiirimatto: fare altlığı
• panunalusta: nihale

* Bu terimler dilbilgisi terimleri değil, konuyu anlamamıza yardımcı olacak ve benim tarafımdan yapılmış çevirilerdir. Doğrusunu biliyorsanız yorum bırakın.